Për mijëra vjet, alkimia ka magjepsur mendjet e njerëzimit. Në thelb, ajo përfaqësonte jo vetëm një dëshirë për pasuri materiale, por edhe për të kuptuar dhe kontrolluar natyrën në mënyra që sfidonin realitetin. Ndër qëllimet më të mëdha të alkimistëve ishte shndërrimi i metaleve të zakonshme, si plumbi apo merkuri, në ar – një synim i njohur si “chrysopoeia”, që në greqishten e lashtë do të thotë “krijimi i arit”. Deri më sot, kjo ide ka qenë pjesë e mitit, e konsideruar një iluzion i lashtë pa mbështetje reale shkencore. Megjithatë, zhvillimet më të fundit në fushën e fizikes bërthamore mund të bëjnë të mundur atë që dikur shihej si e pamundur.
Një kompani nga San Francisko, Marathon Fusion, ka publikuar një studim të guximshëm që synon të realizojë këtë shndërrim në mënyrë të qëndrueshme dhe të përfitueshme ekonomikisht. Duke u mbështetur te teknologjia e fuziunit bërthamor – i cili përshkruhet gjithnjë e më shpesh si “burimi i ardhshëm i energjisë së pafundme” – shkencëtarët e kompanisë besojnë se mund të prodhojnë sasi të mëdha ari duke shfrytëzuar neutronët e lëshuar gjatë procesit të fuzionit për të transformuar izotopët e merkurit në ar.
Në qendër të këtij procesi është një fenomen i quajtur transmutacion bërthamor. Në praktikë, ai funksionon duke futur izotopin merkuri-198 në zonën ku ndodh reaksioni i fuzionit. Neutronët e energjisë së lartë e godasin këtë izotop dhe e transformojnë në merkuri-197, i cili është i paqëndrueshëm dhe shpejt shpërbëhet në izotopin stabil ar-197. Ky i fundit është i njëjti izotop i arit që gjendet në natyrë dhe përdoret në industri, stoli apo edhe në investime financiare.
Për të ndodhur kjo, kërkohet një mjedis ekstrem, ku temperatura dhe presioni janë të krahasueshme me ato të yjeve. Kjo realizohet me ndihmën e një pajisjeje të quajtur “tokamak”, që përdoret tashmë në eksperimentet më të avancuara të fuziunit bërthamor në botë. Në brendësi të këtij reaktori, izotopët e hidrogjenit (si deuteriumi dhe tritiumi) fuzionojnë duke krijuar energji dhe lëshuar neutronë – të cilët pastaj drejtohen drejt izotopit të merkurit për të nisur procesin e transmutacionit.
Çka e bën këtë teknologji edhe më mahnitëse është potenciali ekonomik. Sipas llogaritjeve të bëra nga drejtuesit e Marathon Fusion, një central bërthamor i bazuar në fuziune me kapacitet 1 gigavat mund të prodhojë rreth 5,000 kilogramë ar në vit. Kjo sasi, me çmimet aktuale të tregut, ka vlerë miliarda dollarë, e barabartë me të ardhurat që do të sillte energjia e gjeneruar nga i njëjti central. Me fjalë të tjera, një central i vetëm do të kishte mundësinë të gjeneronte të ardhura të dyfishta – si nga energjia, ashtu edhe nga ari – duke krijuar një model biznesi të jashtëzakonshëm që mund të ndryshojë mënyrën se si i shohim investimet në energjinë e pastër.
Sidoqoftë, procesi nuk është pa sfida. Një nga problemet kryesore është se jo çdo izotop i arit i krijuar në këtë mënyrë është i qëndrueshëm. Për shkak të natyrës së reaksioneve bërthamore dhe pranisë së izotopeve të tjera të merkurit, një pjesë e arit të prodhuar do të jetë radioaktiv. Kjo do të kërkojë që ai të ruhet për periudha të gjata, ndër 14 dhe 18 vjet, derisa të bëhet tërësisht i sigurt për përdorim industrial apo komercial. Një tjetër pengesë është ndërtimi i pajisjeve që mund ta realizojnë këtë proces në mënyrë të qëndrueshme, efikase dhe të kontrolluar, por ekspertët janë optimistë se këto sfida janë të kapërcyeshme përmes inovacionit dhe përmirësimeve teknologjike.
Shumë prej shkencëtarëve që kanë studiuar projektin e Marathon Fusion janë të impresionuar. Fizikani Ahmed Diallo nga laboratori kombëtar në Princeton është shprehur se në teori gjithçka duket e logjikshme dhe intriguese, dhe se ideja ka ngjallur entuziazëm të madh në komunitetin shkencor. Edhe Dan Brunner, një ish-ekspert i Commonwealth Fusion Systems dhe aktualisht këshilltar shkencor i Marathon, beson se çdo element shkencor është i saktë. Ai thekson se sfida më e madhe do të jetë ndërtimi i një sistemi praktik, që të mund të funksionojë në kushte reale, në mënyrë të qëndrueshme dhe pa pasoja të paparashikuara.
Një aspekt tjetër interesant i kësaj teknologjie është se ajo nuk kufizohet vetëm në prodhimin e arit. Në parim, me të njëjtën metodë mund të shndërrohen edhe metale të tjera në elementë të rrallë dhe me vlerë të lartë si platini, iridiumi apo rhodiumi, që përdoren gjerësisht në elektronikë, automjete elektrike dhe industri të avancuar. Megjithatë, aktualisht ari mbetet më i leverdishmi për shkak të vlerës së tij, qëndrueshmërisë në treg dhe përdorimeve të shumta.
Nëse kjo teknologji del të jetë e suksesshme dhe mund të vihet në praktikë në shkallë të gjerë, ajo do të ketë ndikime të mëdha jo vetëm në fushën e energjisë, por edhe në ekonominë globale. Kompanitë e energjisë së fuziunit, që aktualisht përballen me sfida financiare dhe teknike të mëdha, mund të sigurojnë të ardhura të mëdha nga ari, duke shmangur kështu varësinë nga investitorët publikë apo privatë. Kjo do t’i ndihmonte të përshpejtojnë zhvillimin e teknologjive të qëndrueshme të energjisë dhe të bëhen më të pavarura ekonomikisht.
Njëkohësisht, mund të ndryshojë rrënjësisht edhe tregu global i arit. Nëse ari mund të prodhohet në mënyrë të kontrolluar dhe të qëndrueshme në laboratorë, atëherë roli i minierave tradicionale, shpesh të ndotura dhe të mbështetura në praktika të vështira pune, do të zvogëlohet. Kjo mund të ulë presionin mjedisor, por gjithashtu do të ngrejë çështje të reja ligjore, etike dhe ekonomike, përfshirë kontrollin e furnizimit, rregullimin ndërkombëtar dhe ndikimin mbi monedhat që mbështeten në ar.
Në përfundim, duket se shkenca është gjithnjë e më pranë përmbushjes së një ëndrre të lashtë. Ajo që dikur dukej si magji tani përkufizohet nga ekuacione fizike dhe eksperimentime të sofistikuara. Nëse centralet e së ardhmes do të mund të prodhojnë njëkohësisht energji të pastër dhe ar, atëherë jo vetëm që do të kemi hyrë në një epokë të re të teknologjisë, por ndoshta edhe në një epokë të re të civilizimit njerëzor.
