Më 12 qershor 1991, në një Shqipëri që sapo kishte nisur të dridhej nga themelet e një diktature të gjatë, lindi zyrtarisht Partia Socialiste e Shqipërisë. Ishte një transformim dramatik dhe i vështirë: Partia e Punës e Shqipërisë – forca politike që kishte sunduar për 45 vite me një dorë të hekurt shpalli vetë shpërbërjen dhe rishfaqjen e saj në një formë të re.
Ky nuk ishte thjesht një ndryshim emri. Ishte një përpjekje për të shpëtuar nga hija e një historie të rëndë dhe për të rikonfiguruar një organizatë politike që mund të funksiononte në një sistem pluralist. Por kjo rrugë nuk ishte e qetë. Ajo kërkonte lidership, vizion dhe guxim – elementë që në ato vite u mishëruan nga një emër që do të mbetej për dekada në qendër të politikës shqiptare: Fatos Nano.
Vitet 1991-1992: Shkundja e madhe
Në kongresin e jashtëzakonshëm të qershorit 1991, ndërkohë që Shqipëria ndodhej në një krizë të thellë ekonomike e shoqërore, drejtuesit e PPSH-së vendosën që nuk mund të vazhdonin më si një parti e së kaluarës. Në këtë moment, për të shmangur një katastrofë politike dhe për të mbijetuar në klimën e re, udhëheqësia e kohës zgjodhi një figurë relativisht të re dhe të arsimuar jashtë sistemit klasik ideologjik: Fatos Nano, ekonomist i diplomuar në Universitetin e Tiranës dhe me eksperiencë në institucionet financiare të kohës.
Nano përfaqësonte atë që shumë e shihnin si një “gjeneratë e ndërmjetme” – nuk ishte një emër i vjetër i byrosë politike, por as një revolucionar opozitar. Ishte njeriu që mund të përkthente nevojën për reformë në një gjuhë të kuptueshme për strukturat ende të lidhura me të shkuarën, por të trembura nga e ardhmja.
Në këto vite, Partia Socialiste u përball me mungesë besimi publik, presion ndërkombëtar dhe një opozitë e djathtë që sapo kishte nisur të formësohej rreth Partisë Demokratike dhe figurës karizmatike të Sali Berishës.
Fatos Nano dhe misioni i pamundur, reformimi nga brenda
Viti 1992 shënoi një kthesë dramatike. Partia Demokratike fitoi bindshëm zgjedhjet dhe PS kaloi në opozitë. Pak muaj më vonë, Fatos Nano u arrestua nga qeveria e re me akuza për korrupsion të lidhur me importet e ndihmave humanitare gjatë kohës kur kishte qenë kryeministër. Për shumë socialistë, kjo ishte një goditje politike e dirigjuar. Por në vend që të zhbëhej, figura e Nanos mori përmasa të reja.
Nga burgu, ai vazhdoi të drejtonte partinë përmes letrave të shumta dhe deklaratave publike. Rrallëherë në historinë politike shqiptare një lider ka ushtruar kaq shumë ndikim nga prapa hekurave. PS, e cila kishte rrezikuar të fragmentohej apo të zhbëhej, mbijetoi dhe rifitoi terren.
Viti 1997, Rimëkëmbja mes flakëve
Pas krizës së thellë të firmave piramidale dhe rënies së shtetit në vitin 1997, vendi përjetoi një periudhë kaosi. Qeveria e Sali Berishës u detyrua të jepte dorëheqjen dhe PS, tashmë e udhëhequr sërish nga Nano, mori drejtimin e vendit në kushte të jashtëzakonshme.
Në zgjedhjet e korrikut 1997, PS fitoi bindshëm. Nano mori drejtimin e qeverisë me një mandat të vështirë: të rivendoste rendin, të rehabilitonte ekonominë dhe të rikthente besimin e komunitetit ndërkombëtar.
Këto vite ishin vendimtare. PS u konsolidua si një forcë moderne, edhe pse përbrenda mbeti një arenë përplasjeje mes rrymave të ndryshme. Vetë Nano nisi të përballej me sfida të reja, përfshirë ngritjen e figurave të reja si Ilir Meta, i cili më vonë do të largohej për të krijuar LSI-në, duke prodhuar ndarjen më të madhe të së majtës në historinë e saj post-komuniste.
PS pas Nanos, Edi Rama dhe modeli i ri
Pas zgjedhjeve të vitit 2005, ku PS pësoi një disfatë, Fatos Nano dha dorëheqjen nga drejtimi i partisë. Në vend të tij erdhi Edi Rama, ish-kryetar i Bashkisë së Tiranës dhe një figurë që përfaqësonte një lloj revolucioni estetik dhe organizativ brenda së majtës shqiptare.
PS nën Ramën hyri në një cikël të ri modernizimi. Riformatimi i partisë, hapja ndaj të rinjve dhe ndryshimi i stilit komunikues, shënuan një tjetër epokë për socialistët, të cilët nga viti 2013 deri më sot janë forca më e madhe politike në vend.
Një trashëgimi që mbetet: 34 vite sfida dhe transformim
Partia Socialiste është sot një parti që i ka mbijetuar jo vetëm sistemit totalitar, por edhe goditjeve të tranzicionit. Ka ndryshuar drejtues, struktura, diskurs dhe mënyrë të të bërit politikë. Por ajo çfarë e ka mbajtur në jetë është fakti që në momente kyçe ka ditur të reflektojë dhe të përshtatet – një trashëgimi që nuk do të kishte qenë e mundur pa rolin themeltar të Fatos Nanos dhe brezit të parë të reformatorëve që patën guximin të përballen me të shkuarën për t’i dhënë të ardhme së majtës shqiptare.
