Në mëngjesin e 1 marsit 1954, një top zjarri i tmerrshëm ndriçoi qiellin mbi atollin Bikini, në Ishujt Marshall. Me emrin e koduar Castle Bravo, shpërthimi në Paqësor ishte testi i parë amerikan i një bombe termobërthamore me hidrogjen, e bazuar në hidrur litiumi, me fuqi rreth një mijë herë më të madhe se bombat e hedhura mbi Hiroshimë dhe Nagasaki. Pasojat e eksperimentit ishin katastrofike.
Për shkak të një gabimi në llogaritje, fuqia e shpërthimit doli tre herë më e madhe se parashikimi, duke krijuar një re atomike që u ngrit deri në 40 kilometra lartësi dhe u zgjerua me diametër mbi 100 kilometra. Katër ishuj të atollit u bënë të pabanueshëm — të braktisur edhe sot — dhe materiali radioaktiv u përhap nga era deri në 11 mijë kilometra, duke arritur fillimisht në atollet Rongelap dhe Utirik, si edhe në një peshkarexhë japoneze, Daigo Fukuryu Maru (“Anija e pestë e Dragoit me Fat”). 23 anëtarët e ekuipazhit u kontaminuan; operatori i radios, Kuboyama Aikichi, vdiq gjashtë muaj më vonë nga sindroma akute e rrezatimit. Edhe një herë, një bombë amerikane kishte shkaktuar viktima japoneze.
Rasti i “anijes së pestë të dragoit me fat” ngjalli zemërim ndërkombëtar dhe protesta kundër testeve bërthamore në atmosferë. Presidenti Eisenhower, i indinjuar, premtoi se SHBA nuk do të shpërthenin më kurrë një bombë kaq të fuqishme — premtim që, në fakt, u mbajt, duke ia lënë rekordin Moskës: në vitin 1961, BRSS testoi Bombën Car, me 50 megatonë, më e madhja ndonjëherë, mbi 3 mijë herë më e fuqishme se Hiroshima.
Presioni botëror solli ndryshime: në 1963, SHBA, BRSS dhe Mbretëria e Bashkuar nënshkruan LTBT (Traktatin për ndalimin e pjesshëm të testeve bërthamore), që ndalonte çdo test në atmosferë, në hapësirë, nën ujë apo në det të hapur.
Corriere Della Sera
Ky ishte fillimi i një kapitulli të ri gjatë Luftës së Ftohtë, që çoi në 1974 te TTBT, traktati që kufizonte shpërthimet nëntokësore në 150 kilotonë.
Më ambicioz, por më pak i suksesshëm, ishte CTBT (Traktati Gjithëpërfshirës i Ndalimit të Testeve Bërthamore) i vitit 1996, i nënshkruar nga 187 shtete, por që nuk hyri kurrë në fuqi, pasi SHBA, Kina, Irani dhe Izraeli nuk e ratifikuan, ndërsa Rusia e tërhoqi ratifikimin. Koreja e Veriut nuk e ka nënshkruar fare.
Tani hapet sërish një faqe që dukej e mbyllur përgjithmonë: shpallja e Donald Trump për mundësinë e rifillimit të testeve bërthamore amerikane, me sqarimin e paqartë “on an equal basis” – “në kushte të barabarta me vendet e tjera”.
Kjo mund të nënkuptojë teste të raketave apo armëve me kapacitet bërthamor, por pa shpërthime. Nuk dihet saktësisht se çfarë e ka shtyrë presidentin amerikan në këtë vendim dramatik, pak para samitit të shumëpritur me Xi Jinping, duke hapur një “kuti të Pandorës” që mund të çojë në një garë të re të rrezikshme armësh.
Më e mundshmja është që Trump ka reaguar ndaj deklaratave të fundit të Vladimir Putin për testet e suksesshme të “superarmëve” ruse: raketa bërthamore me rreze të pakufizuar veprimi dhe Poseidon, torpedi bërthamor i aftë të shkaktojë tsunami përballë brigjeve amerikane.
Megjithatë, nuk ka prova që këto sisteme të jenë operative. Putin reagoi ndaj deklaratave të Trump, përmes zëdhënësit të tij, duke theksuar se Rusia po monitoron çdo shkelje të moratoriumit ndërkombëtar mbi testet bërthamore dhe se do të reagojë në përputhje.
“Presidenti amerikan ka të drejtë të marrë vendime sovrane,” – tha Peskov – “por nëse dikush braktis moratoriumin, Rusia do të veprojë në përputhje.”
Ndikim në vendimin e Trump ka ndoshta edhe Kina, e cila ka rritur ndjeshëm arsenalin e saj bërthamor. Sipas Pentagonit, me këtë ritëm, Pekini mund të ketë 1,500 koka bërthamore deri në vitin 2035, pesë herë më shumë se sot.
Megjithatë, Kina – edhe pse nuk e ka ratifikuar traktatin CTBT – e ka respektuar deri tani; ashtu si SHBA-të, që nuk kanë kryer asnjë test bërthamor që nga 1992, ndërsa i fundit kinez daton në 1996.
Rusia, për testin e saj të fundit, duhet të kthehet në 1990, kohë kur ekzistonte ende Bashkimi Sovjetik.
Nëse Trump i qëndron vendimit të tij, Moska dhe Pekini me siguri do ta ndjekin shembullin.
Sidomos Kina, që ka nevojë të përshpejtojë miniaturizimin e bombave të saj — sa më të vogla të jenë raketat, aq më precize mund të jenë goditjet, me kosto më të ulët dhe prag më të ulët përdorimi.
Kina dëshiron gjithashtu të kompensojë hendekun strategjik me SHBA: aktualisht, raketat amerikane Trident II të vendosura në nëndetëse mbajnë deri në tetë koka bërthamore, ndërsa raketat kineze vetëm tre.
