Më frikëson, nuk e kam përdorur kurrë. Shumë muzikantë përdorin IA-në për një gamë të gjerë qëllimesh, duke filluar me zërin. IA bazohet në llogaritje, në algoritme, por ka një gjë që nuk mund ta parashikojë gabimet. Për shkak të gabimeve të caktuara, veçanërisht në studio, lindin gjëra të bukura. Pjesa analoge e muzikës na mëson këtë: tastiera analoge, magnetofoni, mikseri. Në analog, një plus një nuk është domosdoshmërisht e barabartë me dy; ka kaq shumë variabla. Megjithatë, në botën dixhitale, një plus një gjithmonë është e barabartë me dy. Kjo çon në një rrafshim të përgjithshëm.
Historia e Shqipërisë formon sfondin e romanit tuaj të ri, Kamelitë e Dimrit. Ju jetuat në Shqipëri deri në moshën trembëdhjetë vjeç. Komunizmi ishte ende në pushtet. Çfarë kujtoni?
Më kujtohet dita kur vdiq diktatori, Enver Hoxha. Isha katër vjeç, në vitin 1985. Të gjithë qanin. Ishte një vend i përlotur, por tragjikomik. Besnikët e regjimit vinin të kontrollonin shtëpinë tënde për të parë nëse kishe bërë ndonjë foto pranë varrit të Hoxhës. Edhe më të varfrit të gjithë ishim të varfër në atë kohë, por kishte disa që ishin edhe më të varfër se të tjerët uhej të shkonin te varri dhe të bënin një foto me grushtin e ngritur. Diktatori, u prehtë në ferr, la plagë që janë ende të dukshme. Të gjithë në Shqipëri kishin frikë nga gjithçka. Po ndodhnin gjëra të pabesueshme. Diktatori fliste për Shqipërinë si një fortesë të Leninizmit në brigjet e Adriatikut. Të gjithë donin të na pushtonin dhe për të na bindur, ai shpërndau bunkerë nëpër Shqipëri. Po rrugët? Nuk kishte rrugë të drejta, as ato në fusha. Pas dy ose treqind metrash, kishte një kthesë. Propaganda thoshte se nuk duhet të lejonim që aeroplanët armik të uleshin. Nuk mund të dëgjoje muzikë të huaj. Ishte e lehtë të gjeje Rai Uno nga qytetet bregdetare, por kushdo që kapej duke parë televizor të huaj ose duke dëgjuar këngë italiane në radio arrestohej. Të gjithë i njihnin këngët e Sanremos: ajo ishte e vetmja javë e vitit kur edhe spiunët e lagjes sepse çdo lagje kishte spiunët e saj shikonin Rai Uno. Të gjithë i njihnin këngët, por askush nuk mund t’i këndonte.
A ishte Shqipëria vendi i fundit evropian që u çlirua?
Po, në vitin 1991. Më kujtohen ambasadat e huaja në Tiranë. Ato ishin pushtuar nga të rinj që mezi prisnin të largoheshin dhe të shkonin në Gjermani, Francë, Itali… Nënat në njërën anë të portës qanin të dëshpëruara ndërsa shihnin fëmijët e tyre në anën tjetër… U kapën për dore dhe iu lutën të ktheheshin në Shqipëri, sikur edhe ajri përtej asaj porte të ishte i huaj. Ndërkohë, turma kishte marrë statujën që simbolizonte diktatorin në Tiranë dhe e kishte rrëzuar; dhe e njëjta gjë u bë edhe me statujat e diktatorit në të gjitha qytetet e tjera. Në qytetin tim, statuja u hodh në lumë dhe të gjithë duhej të hidhnin nga një gur drejt saj: edhe unë hodha një, por nuk e bëra.
Sa vjeç ishit kur mbërritët në Itali?
“Trembëdhjetë vjeç, ishte viti 1994.”
Çfarë ju bëri përshtypje menjëherë në Itali?
“Kishte kaq shumë drita natën; nuk isha mësuar me të. Më bënë përshtypje njerëzit që putheshin në rrugë; nuk kisha parë kurrë dy njerëz të putheshin sepse në Shqipëri, dashuria dhe ndjenjat ishin tabu. Pastaj fëmijët mbipeshë, i vura re sapo zbrita nga anija: në Shqipëri, shkonim për pazar me kuponët tanë të racionit dhe hanim çfarë kishim, që nuk ishte shumë. Kështu që ishim të gjithë të dobët.”
Le të kalojmë te libri. Ju tregoni një histori ku, pasi regjimi mbaroi, ligjet e paraardhësve u rishfaqën. A do të donit të shpjegonit se çfarë është kanuni, ligji i lashtë në qendër të komplotit?
“Kanuni lindi në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë. Më parë, ai përfshinte aspekte të ndryshme të jetës. Me kalimin e kohës, u bë i vetmi ligj që rregullonte hakmarrjen. Ligji thotë se nëse një person vret një tjetër, familja e të ndjerit ka të drejtë të lajë gjakun e të ndjerit me gjakun e një anëtari mashkull të familjes së vrasësit. Viktima e caktuar duhet të jetë mbi 12 vjeç dhe vrasja nuk mund të ndodhë brenda shtëpisë. Të gjithë objektivat e mundshëm mbylleshin në shtëpitë e tyre për të shmangur hakmarrjen. Kjo shkaktoi vështirësi të mëdha, veçanërisht brenda një shoqërie të tillë patriarkale ku burrat llogariten për gjithçka dhe gratë asgjë. Fatkeqësisht, pas pesë shekujsh, ky ligj është ende në fuqi në Shqipëri; ka ende 1,200 familje të prekura nga fenomeni. Ka armiqësi që kanë vazhduar për kaq shumë kohë… Ata që duhet të kërkojnë hakmarrje nuk e dinë më pse duhet ta vrasin tjetrin. Ndonjëherë kanë kaluar 70, 80, 90 vjet dhe arsyet janë humbur me kalimin e kohës. Hakmarrja mund të ndalet vetëm në dy mënyra: ose familja, radha e së cilës është të vrasë, fal dhe thotë “Do të ndalem këtu”, ose falja është…” të blera. Kjo e fundit është shumë e rrallë, dhe e para edhe më shumë. Gjatë viteve të diktaturës komuniste, kanuni dukej sikur ishte zhdukur plotësisht. Me rënien e regjimit, ai rifitoi forcën.
Dhe ja ku vijmë te Kamelliat e Dimrit…
Libri flet për dy djem 18-vjeçarë, Oxan dhe Samirin, të cilët kanë ëndrra dhe pyetje rreth jetës së tyre; ata kanë dëshira dhe imagjinojnë gjëra. Ata kanë gjithashtu frikë, por ëndrrat e tyre janë më të mëdha. Kur babai i njërit vret babain e tjetrit, të dy përfundojnë të ndarë: Oxan shikon botën nga dritarja e tij, dhe Samiri është në anën tjetër, me pushkë në dorë, gati ta vrasë atë edhe nëse ai nuk do, ashtu siç tjetri nuk do të vdesë. Rregulli është i prerë: nuk mund ta çnderosh familjen, por ata nuk duan të bëhen njëri viktimë dhe tjetri vrasës. Asnjëri nuk dëshiron të pranojë fatin e tyre. Nëse jeni të gatshëm ta lexoni romanin, do të zbuloni se si përfundon.
Pse Kamelliat e Dimrit?
Lulja është një simbol i rezistencës dhe shpresës. Kamellia është një lule e vogël e aftë të sfidojë dimrin; ajo lulëzon kur gjithçka tjetër “fshihet” sepse kjo është ajo që dëshiron natyra. Jo gjithçka mund të përfundojë gjatë dimrit; edhe kur jeta duket më e vështirë, lulja e vogël vazhdon të ekzistojë.
A e dinit tashmë italishten kur mbërritët në Puglia?
“E kuptova italishten në televizion. Sapo vura këmbën në Itali, kuptova se nuk kisha zotërimin që dëshiroja. Nuk mëson një gjuhë nga televizioni.
E mësova mirë italishten me Antonello Venditti-n dhe Maurizio Costanzon. Kur takova Antonello Venditti-n, i thashë: Maestro!”
Po ai?
“Ai tha, ‘Mos më quani maestro.’ Dhe unë i shpjegova, ‘maestro i gjuhës italiane,’ sepse i dëgjoja këngët tuaja dhe i shkruaja tekstet. Kisha fletore ku shkruaja gjithçka.”
Po Maurizio Costanzo?
“Çdo natë kishte shfaqjen e Maurizio Costanzos me të ftuar të ndryshëm që flisnin në mënyra të ndryshme.”
Po shkolla?
“Një ditë bëra një gabim ndërsa flisja me një shok klase. Në Shqipëri, të gjitha esetë e mia u vendosën në tabelën e njoftimeve të shkollës sepse ishin më të mirat, dhe kështu shokëve të mi të klasës padyshim që nuk më pëlqenin pak. Pastaj kalova detin dhe kuptova se nuk isha i aftë t’i përktheja mendimet e mia saktë. Një ditë në shkollë, ndërsa flisja me shokët e mi të klasës, përdora një fjalë për një tjetër, bëra një gabim të madh dhe u korrigjova menjëherë – jo, nuk është kështu siç thuhet, dhe kjo më dhembi vërtet. Në vend që të thoja ‘zakon’, thashë ‘zakon’. Pas 31 vitesh, ende mund ta ndiej pickim turpi. Shoqja ime e klasës, shoqja ime, Gloria, tha: jo, kjo quhet zakon. Që nga ai moment, fillova një studim të çmendur dhe të dëshpëruar, veçanërisht të gramatikës dhe fjalorit.”
Libri prek tema universale. Për shembull, rrënjët. A janë ato një burim apo një pengesë?
“Ato janë një vend i sigurt. Mendoj se rrënjët kontribuojnë ndjeshëm në atë që jemi, në atë që bëhemi. Gjithashtu mendoj se kam rrënjë të dyfishta sepse disa prej tyre janë në Shqipëri. Unë mbeta diku atje. Isha 13 vjeç kur u largova, por një pjesë e imja padyshim mbeti atje. Ndoshta librat që shkruaj merren me Shqipërinë si një mënyrë për të gjetur veten në një farë mënyre.”
Po familja? Në libër, ka familje me një prind abuziv?
“Sigurisht, po, dhjetë vitet e para të jetës sime ishin kështu. Pata fatin të kisha një nënë jashtëzakonisht mbrojtëse, sepse nga ana tjetër, nuk ishte krejtësisht kështu, e kundërta. U rrita pa prind, por që nga momenti që u bëra prind, ndihem e çuditshme që duhet të flas për këtë sepse është si të shohësh shumë prapa; në një moment të caktuar, nuk është më e dobishme.”
Ajo ka një vajzë biologjike dhe dy vajza të adoptuara.
“Shpejt, u bëmë pesë vjeç. Kam një vajzë biologjike dhe dy vajza të tjera që erdhën së fundmi, edhe pse i njohim prej disa vitesh. Pak kohë më parë, dhashë një koncert në Shqipëri dhe më pas shkova të vizitoja një shtëpi grupi për të cilën kisha mbledhur disa fonde. Është shumë e vështirë të harrosh atë që ndjen kur bie në kontakt me këto realitete.”
Në fakt, ende nuk e kam kuptuar çfarë do të thotë të jesh baba, dhe ndoshta as nuk do ta kuptoj pas njëzet vjetësh. “
Nuk e kupton kurrë.
“Kjo më qetëson (qesh, red.). Nuk mund ta injoroja faktin se, pasi i takova, u ndjeva ndryshe. Nuk mund ta heshtja atë zë.”
