nga Raven Garvey, Agnit Mukhopadhyay, Sanja Panovska, The Conversation
Takimi ynë i parë ishte paksa i sikletshëm. Njëri prej nesh është arkeolog që studion se si popujt e së kaluarës ndërvepruan me mjediset e tyre. Dy të tjerët jemi gjeofizikanë që hetojmë ndërveprimet mes aktivitetit diellor dhe fushës magnetike të Tokës.
Kur u bashkuam për herë të parë, u pyetëm nëse projekti ynë jo konvencional, që lidh motin hapësinor me sjelljen njerëzore, mund të kapërcente me të vërtetë një ndarje kaq të madhe disiplinore. Tani, dy vjet më pas, besojmë se përfitimet – personale, profesionale dhe shkencore – ia vlejtën sikletin fillestar.
Bashkëpunimi ynë, i cili kulmoi me një artikull të botuar kohët e fundit në revistën Science Advances, filloi me një pyetje të vetme: Çfarë ndodhi me jetën në Tokë kur fusha magnetike e planetit pothuajse u shemb rreth 41,000 vjet më parë?
Çuditshmëri kur mburoja magnetike e Tokës dobësohet
Kjo thuajse-shembje njihet si Ekskursioni Laschamps, një ngjarje gjeomagnetike e shkurtër por ekstreme, e emërtuar sipas fushave vullkanike në Francë ku u identifikua fillimisht. Në kohën e Ekskursionit Laschamps, drejt fundit të epokës Pleistocene, polet magnetike të Tokës nuk u përmbysën siç ndodh çdo disa qindra mijëra vjet. Në vend të kësaj, ato lëvizën në mënyrë të çrregullt dhe të shpejtë, duke udhëtuar mijëra milje.
Në të njëjtën kohë, forca e fushës magnetike ra në më pak se 10% të intensitetit të sotëm.
Pra, në vend që të sillej si një magnet i qëndrueshëm shufër – një dipol – fusha magnetike e Tokës u fragmentua në disa pole të dobëta në mbarë planetin. Si rezultat, fusha mbrojtëse që shkencëtarët e quajnë magnetosferë u deformua dhe u bë e përshkueshme.
Magnetosfera zakonisht zmbraps pjesën më të madhe të erës diellore dhe rrezatimit ultraviolet të dëmshëm që përndryshe do të arrinte në sipërfaqen e Tokës.
Kështu, gjatë Ekskursionit Laschamps, kur magnetosfera u dobësua, modelet tona sugjerojnë disa efekte pranë Tokës. Ndërsa mbetet punë për të karakterizuar saktësisht këto efekte, ne e dimë se ato përfshinin aurora – që normalisht shihen vetëm pranë poleve si Dritat e Veriut apo të Jugut – të cilat u zhvendosën drejt ekuatorit, dhe doza ndjeshëm më të larta të rrezatimit të dëmshëm diellor sesa sot.
Qielli 41,000 vjet më parë mund të ketë qenë njëkohësisht spektakolar dhe kërcënues. Kur e kuptuam këtë, ne dy gjeofizikanët donim të dinim nëse kjo mund të kishte ndikuar tek njerëzit që jetonin atëherë.
Përgjigja e arkeologes ishte: absolutisht.
Reagimet njerëzore ndaj motit hapësinor të lashtë
Për njerëzit në tokë në atë kohë, aurorat mund të kenë qenë efekti më i menjëhershëm dhe mahnitës, ndoshta duke frymëzuar adhurim, frikë, sjellje rituale ose diçka tjetër krejtësisht të ndryshme. Por, të dhënat arkeologjike janë të kufizuara në aftësinë e tyre për të kapur këto reagime njohëse ose emocionale.
Kërkuesit janë më të sigurt përsa i përket ndikimeve fiziologjike nga rritja e rrezatimit UV. Me dobësimin e fushës magnetike, më shumë rrezatim i dëmshëm do të arrinte në sipërfaqen e Tokës, duke rritur rrezikun për djegie nga dielli, dëmtime të syve, defekte lindjeje dhe probleme të tjera shëndetësore.
Si përgjigje, njerëzit mund të kenë adoptuar masa praktike: të kalonin më shumë kohë në shpella, të prodhonin veshje të përshtatura për mbulim më të mirë, ose të aplikonin pigment mineral “krem dielli” të bërë nga okër mbi lëkurë. Siç përshkruajmë në artikullin tonë të fundit, frekuenca e këtyre sjelljeve duket se është rritur në pjesë të Evropës, ku efektet e Ekskursionit Laschamps ishin të theksuara dhe të zgjatura.
Në këtë kohë, si Neandertalët ashtu edhe përfaqësuesit e specieve tona, Homo sapiens, jetonin në Evropë, ndonëse shpërndarja e tyre gjeografike me siguri mbivendosej vetëm në disa rajone. Të dhënat arkeologjike sugjerojnë se popullata të ndryshme shfaqnin qasje të ndryshme ndaj sfidave mjedisore, me disa grupe ndoshta më të varura nga strehimi apo kultura materiale për mbrojtje.
Është e rëndësishme të theksohet se nuk po sugjerojmë që moti hapësinor i vetëm ka shkaktuar rritjen e këtyre sjelljeve, apo sigurisht që Ekskursioni Laschamps shkaktoi zhdukjen e Neandertalëve – që është një keqinterpretim i hulumtimit tonë. Por mund të ketë qenë një faktor kontribues – një forcë e padukshme por e fuqishme që ndikoi në inovacion dhe përshtatshmëri.
Bashkëpunimi ndërdisiplinor
Bashkëpunimi përtej një ndarjeje të tillë disiplinore ishte, fillimisht, frikësues. Por rezultoi thellësisht shpërblyes.
Arkeologët janë të mësuar të rindërtojnë fenomene tani të padukshme si klima. Ne nuk mund të masim drejtpërdrejt temperaturat apo reshjet e së kaluarës, por ato kanë lënë gjurmë që mund t’i interpretojmë nëse dimë ku dhe si të kërkojmë.
Por edhe arkeologët që kanë vite të tëra duke studiuar efektet e klimës mbi sjelljet dhe teknologjitë e së kaluarës, mund të mos i kenë konsideruar efektet e fushës gjeomagnetike dhe motit hapësinor. Edhe këto janë të padukshme, të fuqishme dhe kuptohen më së miri përmes dëshmive indirekte dhe modelimit. Arkeologët mund ta trajtojnë motin hapësinor si një komponent jetik të historisë mjedisore të Tokës dhe parashikimit të së ardhmes.
Po ashtu, gjeofizikanët, që zakonisht punojnë me të dhëna të mëdha, modele dhe simulime, mund të mos angazhohen gjithmonë me dimensionin njerëzor të motit hapësinor. Arkeologjia i shton një dimension njerëzor shkencës. Ajo na kujton se efektet e motit hapësinor nuk ndalen në jonosferë. Ato mund të përhapen deri në përvojat e jetuara të njerëzve në tokë, duke ndikuar në mënyrën se si ata përshtaten, krijojnë dhe mbijetojnë.
Ekskursioni Laschamps nuk ishte një rast i vetëm. Ndërprerje të ngjashme të fushës magnetike të Tokës kanë ndodhur më parë dhe do të ndodhin sërish. Të kuptuarit se si njerëzit e lashtë reaguan mund të ofrojë njohuri mbi mënyrën se si ngjarje të tilla në të ardhmen mund të ndikojnë botën tonë – dhe ndoshta të na ndihmojnë të përgatitemi.
Bashkëpunimi ynë jo konvencional na ka treguar se sa shumë mund të mësojmë, dhe si ndryshon këndvështrimi ynë, kur kapërcejmë kufijtë disiplinorë. Hapësira mund të jetë e pamasë, por na lidh të gjithëve. Dhe ndonjëherë, ndërtimi i një ure midis Tokës dhe hapësirës fillon me gjërat më të vogla – si okra, një pallto, apo edhe kremi i diellit.
