Universi ende fsheh shumë sekrete. Njëra prej tyre, e cila mbeti pa përgjigje për një kohë të gjatë, ka të bëjë me origjinën e arit, platinës, uraniumit dhe të gjithë elementëve më të rëndë se hekuri. Ku dhe si u krijuan këto materiale të çmuara? Një studim i ri mund të ketë dhënë përgjigjen… dhe është po aq spektakolar sa edhe i papritur: këto metale mund të vijnë nga shpërthimet shkatërruese të yjeve të vdekur, magnetarëve.
Ne e dimë që elementët e lehtë si hidrogjeni dhe heliumi lindën në sekondat e para të universit, gjatë Big Bengut. Të tjerë, siç janë karboni ose oksigjeni, formohen në yje nëpërmjet bashkimit bërthamor. Por kur bëhet fjalë për elementë më të rëndë se hekuri, gjërat ndërlikohen. Këto metale kërkojnë një mjedis shpërthyes dhe një tepricë neutronesh për t’u sintetizuar përmes një mekanizmi të njohur si procesi r (ose “kapja e shpejtë e neutroneve”). Deri vonë, kandidatët e vetëm seriozë ishin bashkimet e yjeve neutrone – ngjarje të rralla por intensive, të konfirmuara nga një vëzhgim i famshëm në vitin 2017. Megjithatë, frekuenca e tyre nuk korrespondon me bollëkun e elementëve të rëndë të vërejtur në disa galaktika të reja. Pra, mungonte një burim tjetër.
Këtu hyjnë në lojë magnetarët. Këta yje neutronësh ultra të dendur – me një masë ekuivalente me atë të Diellit të përqendruar në një sferë prej 20 km – kanë disa nga fushat magnetike më intensive në univers, deri në 1 trilion herë më të mëdha se ajo e Tokës. Herë pas here, këto objekte lëshojnë sasi kolosale energjie në formën e shpërthimeve ultra të fuqishme të rrezeve gama, gjatë shpërthimeve gjigante të shkaktuara nga paqëndrueshmëria e fushës së tyre magnetike. Simulimet e kryera nga ekipi i Nju Jorkut tregojnë se një shpërthim i vetëm i tillë mund të jetë i mjaftueshëm për të formuar një masë ekuivalente me një planet të vogël të përbërë nga metale të rënda. Po flasim për 2 trilionë miliardë kilogramë — të mjaftueshëm për të krijuar male ari dhe platini… ose për të prodhuar miliarda telefona. Përfundimet u paraqitën në një artikull të botuar në The Astrophysical Journal Letters.
Për të testuar teorinë e tyre, studiuesit rishikuan një vëzhgim 20-vjeçar: shpërthimin e magnetarit SGR 1806-20, të zbuluar në vitin 2004. Shpërthimi ndriçoi sistemin tonë diellor për një pjesë të sekondës, duke ngopur sensorët e disa satelitëve. Në atë kohë, ngjarja u klasifikua si e jashtëzakonshme, por pa u kuptuar plotësisht implikimet e saj. Sot, kjo rritje shfaqet si prototipi i përsosur i një ngjarjeje të aftë për të gjeneruar procesin r në sasi. Simulimet përputhen në mënyrë të përkryer. “Kur pamë se sa mirë përputhej modeli ynë me shpërthimin e vitit 2004, e dinim se ishim në rrugën e duhur”, tha Brian Metzger, një studiues në Qendrën për Astrofizikë Kompjuterike.
Nëse kjo hipotezë konfirmohet, këto shpërthime mund të shpjegojnë deri në 10% të metaleve të rënda të pranishme në galaktikën tonë. Kjo nuk është e gjitha – por është tashmë shumë. Mund të zgjidhë gjithashtu një anomali kozmike: praninë e elementëve të rëndë në galaktika shumë të reja, ku bashkimet e yjeve neutrone nuk kanë pasur ende kohë të ndodhin. Por historia nuk mbaron këtu. “Ndoshta ka një lloj të tretë ose edhe një të katërt ngjarjeje që nuk e kemi identifikuar ende”, vëren Metzger. Sepse universi ka më shumë se një as në mëngë.
Hapi tjetër: lëshimi në vitin 2027 i Spektrometrit dhe Imazherit Compton, një mision i NASA-s i projektuar për të zbuluar me saktësi shpërthime të tilla. Falë kësaj sonde, studiuesit shpresojnë të jenë në gjendje të vëzhgojnë drejtpërdrejt lindjen e elementëve më të rëndë në kozmos. Ndërkohë, është interesante të mendosh se ari që mban në gisht ose që përbën qarqet e telefonit tënd inteligjent mund të ketë lindur në zemrën inkandeshente të një magnetari, gjatë një shpërthimi të paimagjinueshëm, miliarda vjet më parë.
