Më shumë se dy mijëvjeçarë më parë, qytetarët e qytet-shteteve dhe perandorive filluan për herë të parë të shprehnin vullnetin e tyre kolektiv përmes votës. Metodat e votimit pasqyronin kulturën politike të çdo shoqërie – nga mbledhjet popullore me pjesëmarrje direkte, deri te mekanizmat e ndërlikuar të krijuar për të kufizuar pushtetin e elitave. Këto praktika të hershme demokratike hodhën bazat e idesë se një komunitet mund të formësojë fatin e vet përmes vendimeve të përbashkëta.
Greqia e Lashtë – votimi me gurë
Dëshmitë më të hershme vijnë nga Greqia e Lashtë, ku qytetarët athinas votonin me ndihmën e gurëve – psephoi. Një enë e pikturuar nga shekulli V p.e.s. tregon qartë një skenë votimi: gurët vendoseshin në urna për të zgjedhur midis Odiseut (hero i njohur grek nga Iliada dhe veçanërisht nga Odisea) dhe Ajaksit (komandant i ushtrisë lokride në Luftën e Trojës), duke simuluar një votim publik në deliberime mitologjike (një paraqitje artistike, jo një proces real zgjedhor).
Më pas, qytetarët merrnin dy gurë (një të bardhë për miratim dhe një të zezë për refuzim), të cilët i hidhnin në urna të ndara, duke ruajtur fshehtësinë e votës. Në të njëjtën periudhë, në Athinë, këshilli (Boulé) formohej përmes përzgjedhjes së rastësishme (sortition) të qytetarëve, jo përmes votimit – kjo për të shmangur ndikimin e të pasurve.
Sistemi athinas ndërthurte përzgjedhjen me short me votimin direkt për pozita kritike, si strategët ushtarakë, aftësitë e të cilëve nuk mund t’i liheshin rastësisë.
Si filloi votimi?
Në Ekklesia (Asambleja Popullore në Pnyx – parlamenti i parë në histori), vendimet merreshin me ngritje duarsh, nën mbikëqyrjen e nëntë komisioneve të zgjedhura rastësisht atë ditë, për të kufizuar korrupsionin. Edhe në sistemin gjyqësor, inovacionet vazhdonin: juritë, që shpesh përbëheshin nga qindra apo mijëra qytetarë, votonin me gurë – një me vrimë dhe një pa – të cilat vendoseshin në urna të veçanta, për të pamundësuar ndjekjen individuale të votës.
Në Athinën e Lashtë, një rast i veçantë ishte ostracizmi – një votim vjetor për dëbim nga qyteti, aktivizuar vetëm nëse Asambleja Popullore e konsideronte një lider si shumë të fuqishëm. Qytetarët shkruanin emrin e personit në fragmente qeramike (ostraka), dhe nëse ai merrte të paktën 6.000 vota, dëbohej për 10 vjet. Kjo nuk ishte një ndëshkim i turpshëm – i dëbuari ruante pasurinë, dhe vendimi pasqyronte vullnetin kolektiv. Ostracizmi u përdor ndërmjet viteve 487–417 p.e.s., për figura si Themistokliu apo Aristidi. Praktika humbi rëndësinë pas dëbimit të Hyperbolus në vitin 417 p.e.s.
Votimi në Romën e Lashtë
Modeli romak ishte më i hierarkizuar dhe favorizonte shtresat e pasura. Qytetarët ndaheshin në centuri (sipas pasurisë) dhe tribu (zona gjeografike). Çdo grup kishte një votë, e cila përcaktohej me shumicë të brendshme, dhe shumica e grupeve vendoste rezultatin përfundimtar. Votimi zhvillohej në hapësira të caktuara (Saepta ose Forum), dhe votuesit përdornin tableta dylli për të shkruar emrin e kandidatit – një ekuivalent i hershëm i fletëvotimeve – të cilat më pas hidheshin në urnën e votimit.
Rendi i votimit, ku centuritë e pasura votonin të parat, shpesh ndikonte rezultatin para se të votonte shumica. Feja ishte pjesë integrale e procesit: para votimit, një augur (prift romak që interpretonte vullnetin hyjnor përmes shenjave të natyrës, si fluturimi i zogjve ose rrufetë), kontrollonte shenjat, dhe nëse ato ishin të pafavorshme, zgjedhjet shtyheshin.
Fillimisht, votimi ishte publik dhe bëhej me zë. Por me ligjet Leges Tabellariae (139–107 p.e.s.), votimi sekret me tableta të shkruara u bë normë në të gjitha mbledhjet popullore: për zgjedhjen e magjistratëve, në juritë dhe për miratimin e ligjeve. Ky sistem reduktonte presionin mbi votuesit dhe dobësonte ndikimin e aristokracisë.
Pas Antikitetit, drejt modernizimit
Pas Antikitetit, votimi evoluoi ngadalë drejt formave më moderne. Në Mesjetë dhe periudhën koloniale, njerëzit shpesh votonin publikisht – me brohoritje (duke thirrur emrin e kandidatit të preferuar) apo metoda si “viva voce”, kokrra (misër për “po”, fasule për “jo”) ose bileta të shkruara me dorë. Këto metoda pasqyronin një traditë debatimi të hapur, por nuk garantonin fshehtësinë, duke lënë vend për intimidim dhe ndikime të padëshiruara.
Në shekullin XIX, votimi sekret u bë i domosdoshëm si përgjigje ndaj mashtrimeve elektorale masive, me futjen e sistemit australian (Australian ballot) në vitin 1856 (në Viktoria), i cili u përhap në masë deri në vitin 1889. Sistemi përfshinte:
fletëvotime zyrtare, të shtypura nga qeveria (jo nga partitë),
lista me të gjithë kandidatët,
kabina private për votim pa presion,
dhe urna të mbyllura për të parandaluar mashtrimet.
Ky inovacion garantonte fshehtësinë dhe integritetin e zgjedhjeve, duke i dhënë fund manipulimeve të hapura.
Më vonë, “Australian ballot” u adaptua në vende të ndryshme – për shembull, në SHBA (fillimisht në Massachusetts, 1889), ku çdo shtet krijoi modelin e vet të fletëvotimit, por ruajti parimet bazë të fshehtësisë dhe standardizimit.
Me zgjerimin e së drejtës së votës për gratë dhe pakicat (në SHBA në 1920 dhe në MB në 1928), ky sistem u bë thelbësor për mbrojtjen e të drejtave elektorale. Sot, “Australian ballot” mbetet themeli i demokracive moderne, duke kombinuar transparencën me fshehtësinë – një ekuilibër që ka qëndruar për më shumë se një shekull sfidash politike.
