Sotir Kolea, i konsideruar nga shumë studiues si përfaqësuesi i fundit i Rilindjes Shqiptare, vdiq më 3 korrik 1945, në qytetin e Elbasanit, në moshën 73 vjeçare, pas një jete tërësisht të përkushtuar ndaj çështjes shqiptare, duke filluar që nga rinia e tij. Kolea u shkarkua nga posti i tij si Drejtor i Bibliotekës dhe Muzeut Kombëtar nga Ministri i Arsimit në atë kohë, sepse ai nuk heshti kurrë për asnjë nga skandalet që hasi në administratën e kohës. Ata as nuk i dhanë as pension, njeriut që brenda nëntë vjetësh, arriti ta themelonte Bibliotekën Kombëtare mbi baza shkencore, duke u lejuar lexuesve të saj t’i gjenin gjithmonë dyert hapur, duke u ngulitur atyre dashurinë për leximin dhe për Muzeun, gjë që kontribuoi në pasurimin e tyre me fonde të konsiderueshme për kulturën, gjuhën dhe historinë kombëtare.
Burokracia dhe jo efektiviteti i ministrive të kohës nuk e penguan vendosmërinë e tij për të siguruar fonde për të pasuruar Bibliotekën dhe Muzeun. Këmbëngulja e tij në përkushtimin ndaj Bibliotekës bëri të mundur që të rinjtë të merrnin pjesë në numër të madh. Në vitin 1928, u lexuan 459 libra dhe morën pjesë 1.785 lexues.
Në vitin 1930, u lexuan 3.021 vëllime. Në vitin 1931, në Bibliotekë u lexuan 5.805 vëllime dhe morën pjesë 11.280 lexues. “Shumë bamirës i kanë dhuruar me mirësi objekte të ndryshme të çmuara Muzeut”, – deklaroi vetë Kolea në një raport në janar 1928. Këto objekte numëronin 1.851 copë.
Më 15 maj 1929, ndërsa kërkonte libra në shqip të shtypur në kohët e lashta, ai mori një përgjigje nga Muzeu Britanik i Londrës, nga departamenti i shtypshkronjës, i cili, ndër të tjera, deklaronte se: “Nuk kemi libra nga Gjon Buzuku, Luk Matrenga dhe Pjeter Budi. (Speculum confessionis)…por, kemi në zotërim libra të tillë si: Pjetër Budi – doktrina e krishterë e vitit 1664 Ni 4051, d 5;..kemi librat e mëposhtëm në shqip: P. Francisco Maria de Lecce – Vëzhgime gramatikore në gjuhën shqipe, 1716; Johann Thunmanus një botim i vitit 1774, nga Daniel Voskopoja “Fjalor në 4 gjuhë të vitit 1902”.
Në vitin 1929, Kolea raporton se: “Profesor Gustav Wingand i dhuroi Bibliotekës 100 vëllime, të vendosura në një kuti”, ndërkohë donacione të tjera si harta gjeografike “Bregjet e Epirit – pjesa e Nartës dhe Prevezës”, “Pjesë e Shqipërisë Turke me Malin e Zi, Venecia 1789”, “Dalmacia”, “Rrjedha e lumenjve Drino dhe Bojana”, “La Scanderbeide, poemë heroike (Signora Margherita Sarrocchi), Romë 1623; “Pouqueville – Historia e Regeracionit të Greqisë”, Bruksel, 1843”; Mesharin e Gjon Buzukut, një vepër në shqip, me imazhe nga Vatikani, të shtypura në vitin 1555.
Ai e pasuroi Bibliotekën në vitin 1929, duke paguar shumën prej 80 frangash ari, në Shkodër, për librin “Historia e Gjergj Kastriotit ditto Skënderbeut”, nga autori Gianmaria Biemmi, botuar në Brescia në vitin 1742. Kolea zgjodhi qytetin e Elbasanit si vend për të jetuar dhe punuar, duke zhvilluar, studiuar dhe botuar të gjitha kërkimet e tij gjatë gjithë jetës, vetëm për Shqipërinë, së cilës ia kushtoi tërë jetën dhe pasurinë e tij. Ai jetoi një jetë të izoluar me pak ushtrime, pjesërisht sepse shëndeti po e rëndonte ngadalë. Por pena nuk ia refuzoi kurrë dorën, deri vetëm pak ditë para vdekjes së tij.
Ai u varros në varrezat e Elbasanit, i nderuar nga shumë miq, të njohur dhe admirues. Por, pas funeralit të tij, të afërmit më të ngushtë të Koleas hasën rastësisht shtëpinë e tij me qera në lagjen “Kala”, jo vetëm me një derë të mbyllur me dry dhe të vulosur, por edhe me një zyrtar nga Gjykata e Paqit, Elbasan, i cili nuk i lejoi të hynin, me arsyetimin se: “Këtu janë të pranishme dokumente me rëndësi kombëtare“?!
As nipi dhe as mbesa e Koleas, pas kthimit në shtëpinë e tij pas 4 muajsh, nuk arritën të zbulonin se çfarë kishte ndodhur me të gjitha materialet, dokumentet, dorëshkrimet dhe korrespondencën e patriotit të tij gjatë një periudhe prej 57 vjetësh, duke përfshirë komunikimet me patriotë të tjerë shqiptarë, politikanë nga vendet më të fuqishme të huaja të kohës, në Evropë dhe në Departamentin Amerikan të Shtetit, midis viteve 1909 dhe 1943.
Çuditërisht, të afërmit nuk gjetën pothuajse asgjë nga sendet personale të Koleas, madje as makinën e tij të dashur të shkrimit, me të cilën ai kishte shtypur mijëra fletë, duke qenë pjesë e shumë punimeve dhe studimeve në fusha të ndryshme.
Asnjë nga të afërmit e Koleas nuk e dinte kurrë arsyen e zhdukjes misterioze të materialeve nga shtëpia ku ai jetoi për rreth 15 vjet. Pse shtëpia ku ky njeri i mençur kaloi vitet e tij të fundit, ishte e vulosur? Kjo enigmë dhe ky mister e përndiqte familjen e Koleas për shumë vite.
Dhe së fundmi, si stërmbesë e Koleas, duke studiuar dhe punuar për një monografi mbi të, me fondin “Sotir Kolea”, një nga fondet më të mëdha që zotëron aktualisht shteti shqiptar, u habita kur lexova për ndërhyrjet dhe shkeljet me të cilat shteti komunist e denigroi veprën e Koleas, pas vdekjes së tij.
Është e frikshme se si shteti, i cili u krijua nëpërmjet luftës, në emër të lirisë, arriti të hynte në vendet më intime dhe sekrete në zotërim të patriotit Kolea, vëzhgimet e tij, studimet, deri në një testament politik, të shkruar prej tij më 17 mars 1935 në Tiranë dhe të dorëzuar te një noter në Elbasan, i mbyllur në një zarf të madh, të vulosur me të kuqe me katër pulla, me fjalët: “Hapeni pas 50 vjetësh”.
Kush ishte Sotir Kolea?
Sotir Kolea lindi në lagjen “Goricë” të Beratit më 4 shtator 1872, në një familje të kulturuar, intelektuale dhe tregtare. Ai ishte djali i madh i avokatit Kristo Kolea, i cili kishte punuar për një kohë të gjatë si këshilltar ligjor për Ballkanin për Monopolin Francez të Duhanit në Perandorinë Osmane, “La Regie Des Tabacs”. Ai lindi për të trashëguar pasurinë e një prej familjeve fisnike më të vjetra dhe më të kulturuara të Beratit, por jeta, në një moshë shumë të re, ia ndryshoi fatin.
Pas shkollës fillore, vetëm nëntë vjeç, ai u vendos në një Manastir me xhaxhain e tij Ilia Kolea, i cili merrej me tregtinë e duhanit. Pasi përfundoi studimet në Liceun Grek, u emërua si nëpunës duhani në Ohër. Prej andej, ai u transferua në Greqi, në Dhrahma dhe Kavallë, ku jetoi dhe punoi nga viti 1899 deri në vitin 1902.
Më vonë, ai u vendos në Egjipt, ku, pas një periudhe në tregtinë e duhanit, iu përkushtua tërësisht jetës së trazuar të politikës, duke mbrojtur pavarësinë e Shqipërisë dhe mbrojtjen territoriale të saj. Vetëm 19 vjeç, ai fliste tetë gjuhë të huaja: greqisht, turqisht, latinisht, frëngjisht, bullgarisht, italisht, rumanisht dhe spanjisht, të cilave do t’u shtoheshin më vonë anglishtja, arabishtja dhe gjuha lokale e Madagaskarit.
Para se të mbushte 20 vjeç, ai iu bashkua lëvizjes patriotike të pavarësisë së Shqipërisë. Në vitin 1911 u emërua sekretar i shoqatës “L’Unità” në Egjipt dhe për 15 vjet, nga fundi i shekullit të XIX-të deri në 10 vitet e para të shekullit të XX-të, u shqua për kontributin e tij aktiv në arritjen e pavarësisë së Shqipërisë, duke organizuar dhe drejtuar shoqata patriotike në emigracion, duke debatuar me politikanë evropianë për çështjen kombëtare etj.
Midis viteve 1912 dhe 1920, ai i la mënjanë shqetësimet e tij personale dhe u mobilizua për t’i shërbyer kombit. Kolea u përfshi në projekte diplomatike dhe gazetareske pas pavarësisë, duke mbështetur shërbimet diplomatike dhe duke përfaqësuar kombin në kancelari të ndryshme evropiane. Në vitin 1913, ai ishte ndër organizatorët e Kongresit të Triestes.
Në një notë proteste drejtuar Presidentit të Shteteve të Bashkuara, të datës 13 maj 1913, Kolea shkroi: “Sakrifica e Vlorës do ta bënte pavarësinë e Shqipërisë iluzive dhe do të rrezikonte ekzistencën e popullit të lashtë shqiptar”.
Në vitin 1914, pas takimeve në Brindizi dhe Leçe të Italisë, me patriotë shqiptarë, Kolea u transferua në Lozanë të Zvicrës, ku në vitin 1915 ai redaktoi gazetën në gjuhën frënge “L’Albanie”, e njohur për meritat e saj të veçanta në bërjen e çështjeve shqiptare të arritshme për lexuesit e huaj. Ai u emërua anëtar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Parisit dhe në Këshillin Administrativ Franko-Shqiptar në Paris.
Në vitin 1920, qeveria e përkohshme e Vlorës zgjodhi gjithashtu Sotir Kolean, një aktivist dhe patriot të njohur të kolonisë egjiptiane, si anëtar të delegacionit shqiptar në Konferencën e Londrës. Megjithatë, ai zgjodhi të mos merrte pjesë, për shkak të mosbesimit personal ndaj disa anëtarëve të delegacionit, dhe kërkoi që delegacioni të drejtohej nga Princi Fuad i Egjiptit, një princ me origjinë shqiptare.
Në bindjet e tij, Kolea i qëndroi besnik idesë: “Interesat në lojë janë kolosale” dhe se “përpjekjet e qeverisë së Vlorës nuk mund të kishin sukses pa një figurë me ndikim diplomatik që drejtonte delegacionin shqiptar”, siç ishte Princi i Egjiptit, me gjak shqiptar. Gjatë periudhës së trazirave politike, Kolea kishte përqafuar idenë se; “Asnjë i huaj nuk mund të bëjë për Shqipërinë atë që mund të bëjë dikush me origjinë shqiptare”.
Pas viteve 1920, duke kuptuar keqkuptimet e mëdha midis forcave të ndryshme politike shqiptare, etjen e secilës prej tyre për pushtet, i lodhur dhe i zhgënjyer, Sotir Kolea iu përkushtua jetës së tij private. Në një letër drejtuar mikut të tij, Mithat Frashërit, më 25 mars 1920, Kolea shkroi: “Në këtë Shqipëri të bekuar, kam frikë se do të bëhet zakon që të gjitha qeveritë si ato që kemi pasur deri më tani të hanë, të pinë, të lajnë duart dhe të largohen”.
Gjatë kësaj periudhe, ai u zhvendos në Madagaskar, dhe më vonë në Marsejë të Francës, ku punoi në tregti. Më 20 dhjetor 1927, Mit’hat Frashëri ishte i pari që e informoi atë në një letër për vendimin e Këshillit të Ministrave, që emëronte Sotir Kolean drejtor të Bibliotekës Kombëtare dhe Muzeut Kombëtar. Në vitin 2002, me rastin e 90-vjetorit të Pavarësisë, Presidenti Alfred Moisiu, i dha Sotir Koleas; “Medaljen e Artë” të “Urdhrit të Naim Frashërit”.
