Teleskopi hapësinor Gaia i Agjencisë Evropiane të Hapësirës (ESA) ka zbuluar se galaktika jonë, Rruga e Qumështit, ka një valë të madhe që përhapet nga qendra e saj drejt pjesëve të jashtme. Kjo valë e paparashikuar galaktike është ilustruar në figurën më sipër. Në të shihen pozicionet e mijëra yjeve të ndritshëm të shënuar mbi hartën anësore të Rrugës së Qumështit të krijuar nga Gaia.
Rruga e Qumështit nuk qëndron kurrë e qetë: ajo rrotullohet dhe lëkundet. Tani, të dhënat nga teleskopi hapësinor Gaia tregojnë gjithashtu se galaktika jonë ka një valë të madhe që përhapet nga qendra drejt pjesëve të jashtme.
Ne e dimë prej rreth njëqind vitesh që yjet e galaktikës rrotullohen rreth qendrës së saj, dhe Gaia ka matur shpejtësitë dhe lëvizjet e tyre. Që nga vitet 1950, është e njohur se disku i Rrugës së Qumështit është i shtrembëruar. Më 2020, Gaia zbuloi se ky disk lëkundet me kalimin e kohës, ngjashëm me lëvizjen e një topi që rrotullohet.
Tani është bërë e qartë se një valë e madhe ndikon në lëvizjen e yjeve në galaktikën tonë mbi distanca që shkojnë dhjetëra mijëra vite dritë larg Diellit. Ashtu si një gur i hedhur në një pellg që krijon valë përreth, kjo valë galaktike shtrihet mbi një pjesë të madhe të diskut të jashtëm të Rrugës së Qumështit.
Figura më sipër ilustron këtë valë galaktike të paparashikuar. Pozicionet e mijëra yjeve të ndritshëm shfaqen në ngjyrë të kuqe dhe blu, të vendosura mbi hartat e Rrugës së Qumështit të krijuara nga Gaia.
Në imazhin e majtë, galaktikën e shohim “nga lart.” Në imazhin e djathtë, shohim një prerje vertikale të galaktikës dhe pamjen e valës nga krahu. Kjo perspektivë tregon se ana e majtë e galaktikës kthehet lart, ndërsa ana e djathtë poshtë (kjo është shtrembërimi i diskut të galaktikës). Valën e sapozbuluar e shohim me ngjyra të kuqe dhe blu: në zonat e kuqe, yjet ndodhen mbi diskun e shtrembëruar, ndërsa në zonat blu, yjet ndodhen poshtë tij.
Edhe pse asnjë anije kozmike nuk mund të udhëtojë përtej galaktikës sonë, shikimi unikisht i saktë i Gaia-s—në të tre drejtimet hapësinore dhe me tre shpejtësi lëvizjeje (drejt dhe larg nesh, dhe përtej horizontit të qiellit)—po mundëson që shkencëtarët të krijojnë këto harta “nga lart” dhe “anësore.”
Nga këto harta, shihet se vala shtrihet mbi një pjesë të madhe të diskut galaktik, duke prekur yjet të paktën 30–65 mijë vite dritë larg qendrës së galaktikës (për krahasim, Rruga e Qumështit ka rreth 100 mijë vite dritë gjatësi).
“Diçka që e bën këtë zbulim edhe më të jashtëzakonshëm është aftësia jonë, falë Gaia-s, për të matur edhe lëvizjet e yjeve brenda diskut galaktik,” thotë Eloisa Poggio, astronome në Institutin Kombëtar të Astrofizikës në Itali, dhe udhëheqëse e ekipit që zbuloi valën.
“Pjesa intriguese nuk është vetëm pamja vizuale e strukturës së valës në hapësirën tridimensionale, por edhe sjellja e saj lëvizëse kur analizojmë lëvizjet e yjeve brenda saj.”
Imazhi anësor tregon lëvizjet e yjeve me shigjeta të bardha. Vlen të vihet re se modeli i valës në lëvizjet vertikale (shigjetat e bardha) është pak i zhvendosur horizontalisht në krahasim me modelin e pozicioneve vertikale të yjeve (ngjyrat e kuqe/blu).
“Kjo sjellje e vërejtur përputhet me atë që do të prisnim nga një valë,” shpjegon Poggio.
Mund ta imagjinoni valën si një “valë stadiumi” e kryer nga turma. Duke pasur parasysh se kohëzgjatja galaktike është shumë më e gjatë se jona, mund të mendojmë se po e shikojmë valën e stadiumit të ngrirë në kohë, ashtu siç e shohim Rrugën e Qumështit. Disa individë do të ishin në këmbë, disa sapo të ulur, dhe të tjerë duke u përgatitur të ngrihen.
Në këtë analogji, njerëzit që qëndrojnë drejt korrespondojnë me zonat e kuqe në hartat tona. Dhe nëse konsiderojmë lëvizjet, individët me lëvizje vertikale më të mëdha pozitive (shigjetat më të mëdha të bardha) janë ata që sapo po ngrihen përpara se vala t’i arrijë.
Poggio dhe kolegët e saj arritën të ndjekin këtë lëvizje të habitshme duke studiuar pozicionet dhe lëvizjet e hollësishme të yjeve gjigantë të rinj dhe yjeve Cepheid. Këta janë yje që ndryshojnë ndriçimin në mënyrë të parashikueshme dhe mund të vërehen nga teleskopë si Gaia mbi distanca të mëdha. Ky studim është botuar në revistën Astronomy & Astrophysics.
Për shkak se yjet gjigantë të rinj dhe Cepheid lëvizin me valën, shkencëtarët mendojnë se edhe gazi brenda diskut galaktik mund të marrë pjesë në këtë valë të madhe. Është e mundur që yjet e rinj ruajnë “memorinë” e valës nga gazi nga i cili janë formuar.
Shkencëtarët ende nuk e dinë se nga vjen kjo lëvizje galaktike. Një përplasje e kaluar me një galaktikë më të vogël mund të jetë një shpjegim i mundshëm, por nevojiten studime të mëtejshme.
Valja e madhe mund të ketë lidhje edhe me një lëvizje më të vogël të valës, të zbuluar rreth 500 vite dritë larg Diellit dhe që shtrihet mbi 9,000 vite dritë, e njohur si Valja Radcliffe.
“Megjithatë, Valja Radcliffe është një filament shumë më i vogël dhe ndodhet në një pjesë të ndryshme të diskut galaktik krahasuar me valën që studiuam ne (shumë më afër Diellit sesa vala e madhe). Këto dy valë mund të jenë të lidhura ose jo. Prandaj, duam të bëjmë më shumë hulumtime,” shton Poggio.
“Lëshimi i ardhshëm i të dhënave të katërt nga Gaia do të përfshijë pozicione dhe lëvizje edhe më të sakta të yjeve të Rrugës së Qumështit, përfshirë yjet variabël si Cepheid. Kjo do t’i ndihmojë shkencëtarët të krijojnë harta edhe më të sakta dhe të avancojnë kuptimin tonë për këto karakteristika të veçanta të galaktikës sonë,” thotë Johannes Sahlmann, shkencëtar projekti i Gaia-s në ESA.
